Patxi Baztarrika: “Ez dut uste euskal gizarteak euskararen erabileran eman nahi dituen pausoen atzetik dagoenik euskararen legea”

Iratxe Ibarra: “Euskararen Lege berria nahitaezkoa da, euskara euskal herritarron hizkuntza normalizatua izan dadin lortzeko”

30 urte dira Araba, Bizkai eta Gipuzkoako euskararen legea onartu zela. Eginen zenuke balorazioa?
Patxi Baztarrika: Hizkuntz bilakaera. Prozesu sozial orotan bezala, euskararen bilakaera sozialari dagokionez ere gazi-gozoak egon dira. Baina nire ustez gozoak gaziak baino gehiago dira. Euskarak azken 30 urteotan izan duen bilakaera, EAEri dagokionez nabarmen, izan da hazkunde baten bilakaera. Hazkundea demografikoa izan da, gaur, euskaldun kopurua handiagoa baita. Izan da hazkunde geografikoa, EAEko hiru lurraldeetan eman delako hazkunde hori. Eta izan da hazkunde funtzionala, euskararentzako arrotzak ziren eremuetan toki bat hartu baitu: hezkuntzan, seguruenik gehien eta arrakastatsuen. Administrazioan, seguruenik egin dena baino gehiago egin zitekeen, baina tokia hartu du. Hedabideetan hartu du, lehen ez zuena, eta gizarteko hainbat esparrutan ere. Beraz, hazkunde baten kronika izan da. Baina, horrekin batera nahitaez esan behar da, horrek ez duela esan nahi etorkizuna bermaturik dagoenik, ezta gutxiagorik ere. Iritsi gara iritsi garen puntura, atzera zihoan hizkuntza bat aurrerantz jarri dugu. Baina datozen 30 urteetan gertatuko dena ez dago egin dugunaren esku, egingo dugunaren esku baizik. Inguruan gaztelania bezalako hizkuntza indartsu bat duelarik, ez dago esaterik bere etorkizuna erabat bermatuta dagoenik. Euskararen egoera, azken 30 urte hauen ondoren, argi eta garbi da batzuek aitortzen duena baino hobea EAEn, baina askok nahiko genukeena baino ahulagoa. Beraz, egindakoa asko da, eginkizun dagoena are gehiago. Elebitasunak asko egin du gora, oso motel eta makal Nafarroan, eta atzerantz argi eta garbi iparraldean. Oro har euskararen bilakaera hartuta, %90 EAEn bizi denez, oro har datuak hazkundekoak dira.

Iratxe Ibarra: Lege horrek ez du Euskararen Herria aitortzen, ez du euskara euskaldunon nazio hizkuntza denik ere aitortzen, eta ez du hizkuntz komunitateen eskubide berdintasunik aitortzen, espainieraren nagusitasuna eta euskararen menpekotasuna ezartzen ditu. Denok gaude behartuta erdara jakitera, baina ezin dugu inor behartu euskara jakitera. Toleratu egiten du erdaldunen elebakartasuna eta galarazi euskaldunena. Gezurra badirudi ere, askotan, euskararen normalizaziorako hartu nahi diren neurriek beraiek ere aurkitzen duten lehen muga da gaur egun Euskararen legea. UEMAko herrietan, esaterako, onartzea proposatzen dituzten hizkuntza irizpideek beraiek ere lege hori dela eta ezin izaten dira onartu. Horrez gain, Lege horrek Euskal Herriaren zati batean bakarrik eragiten du, ez du euskararen lurralde osoa hartzen. Euskararen estatusa, bi estatuetan zatitua, bost eraentza juridiko desberdinek arautzen dute. Ondorioz, euskal hiztunak eskubide desberdinak ditu bizi den edo dagoen tokiaren arabera; eta ofiziala ez den eremuetan ez dauka hizkuntz eskubiderik. Euskarak menpeko estatus juridikoa du eta euskaldunak bigarren mailako herritarrak gara.

Euskararen legeak euskara normalizatzea du helburu. 30 urteren ondotik, inkesta soziolinguistikoak dio erabilerak goia jo duela, datu eskasekin gainera.

I.I.: Teoriak zioena praktikak berretsi du 30 urte ondoren. Elebitasunaren politikak ez du balio herri euskalduna berrezartzeko. UNESCOk euskararen arriskuaz ohartarazi, egoera hauskorra duela esan eta %33tik beherako erabilera duten hizkuntzak galtzeko arriskuan daudela adierazi zuen. Kale erabilera Euskal Herriko kasurik onenean, Gipuzkoan, %33aren inguruan dabil. V. inkesta soziolinguistikoaren arabera, berriz, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenak %39 dira Gipuzkoan, %12,8 Bizkaian eta %4,3 Araban, %5,5 Nafarroan eta %9,6 Ipar Euskal Herrian. Gipuzkoa kenduta, beraz, UNESCOk finkatutako % 33ko marra gorriaren oso azpitiko erabilera.

Euskararen kale erabilera ez da hazi azken hamabost urtean eta %13 eta %14 artean goia jo du. Soziolinguistika Klusterrak iradoki duen bezala, baldintzak aldatzen ez badira, erabilerak ez du gora egingo: ez bada hiztun kopurua handitzen eta hiztunei euskara erabiltzeko aukera gehiago ez bazaie ematen. Euskararen ezagutza kontuan izanda, erabilera tasa estatistikoki espero daitekeena baino hobea baita. Bestalde, gazte elebidun gehiago egon arren, euskara gutxiago erabiltzen dute egun duela hogei urteko gazteek baino (herri euskaldunetan izan ezik). Ez baitira euskaldun osoak; hobeto moldatzen dira erdaraz eta euskaraz jarduteko zailtasunak dituzte; gune erdaldunetan bizi dira; eta euskararenganako atxikimendu apalagoa dute. Egungo baldintzatan, hizkuntza handiak hizkuntza txikia irensten du. Euskararen erabilera soziala ez da normalizatzen, oztopoak bultzadak baino handiagoak direlako. Behatokiaren urtez urteko txostenek erakusten dute euskaldunen hizkuntza eskubideek urratuta jarraitzen dutela Euskal Herri osoan, eta administrazio guztiek egunero urratzen dituztela. Aurrera ez egitea atzera egitea da.

P.B.: Hizkuntz bilakaeran eta euskararen bilakaeran eragiten dute faktore nagusiak dira lege estatusa, nahitaezkoa dena; hizkuntza politika aktibo eta eraginkorra, eta berekin batera behar-beharrezkoak diren giza zein diru baliabideak; eta gizartearen atxikimendua. Eta hau da erabakigarriena. Atxikimendu hau elikatzen duen elementu nagusia adostasuna da. Hain zuzen egin behar den hizkuntza politika aktibo horretan behar-beharrezkoa den adostasuna. Hiru faktore horiek adostasun zabalak elikatuta uztartu diren tokian, euskararen legearen eskutik abiatuta, emaitzek aurrerakada handia ekarri dute. Arlo batzuetan besteetan baino gehiago. Hor gazi-gozoak eta ilunguneak ere badaude, hau ez da zuria ala beltza. Baina oro har, erkidegoan eman den hazkundea faktore horien uztardurari dagokio. Eta faktore horien uztardura apalagoa eman den tokietan, Nafarroan adibidez, aurrerakada askoz apalagoa izan da. Iparraldera begiratzen badugu, pentsa non geratzen diren hiru faktore horiek. Horrek dakar dakarren ondorioa. Euskararen kasua oso paradigmatikoa da; pegatuta dauden hiru lurraldetan egoerak oso ezberdinak dira.

Nik egiten dudan irakurketa ez da erabilerak goia jo duela. Ez dut horrela interpretatzen eta ez dut hori ondorioztatzen. Klabea erabilera da, hizkuntza bat, berez, bere horretan, ez baita ezer tangiblea. Hizkuntzak existitzen du hiztunak existitzen duen neurrian. Hizkuntza bat ez da komunikabide hutsa -hala balitz ez lirateke sortuko sortzen diren saltsak eta tentsioak-  eta biziraungo badu, biziraungo du ez elementu identitarioa delako, berau erabiltzen duten hiztunak daudelako baizik. Horregatik, ardatza hiztuna bera da, eta honek ondorio asko dakartza. Ze zentzutan? Hiztuna bada ardatza, hizkuntza baten bilakaera ezin da planifikatu eta lotu torloju batzuen produkzioa planifikatu eta kontrolatzea bailitzan. Askoz konplikatuagoa da eta faktore pila batek eragiten dute. Ze gogoeta egitera narama honek? Ezagutza gora egiten ari dela, erabilera ere goraka doala etengabe, nabardurak nabardura. Zer gertatzen da? Ez doala gora ezagutzaren neurri berean. Hori porrota da? Ez dauka zertan.

Erabiltzeko, jakitea ezinbesteko baldintza da, baina ez da behar bestekoa. Zein dira behar besteko baldintzak? Erabiltzeko aukerak edukitzea, eta badira gehiago ere. Erabiltzeko aukera izanda, erabili nahi izatea. Eta gehiago ere badira; erabili nahi izanda ere, erabiltzeko hautua egitea. Erabiltzeko gaitasun erlatiboa, inguru soziolinguistikoa… asko dira hor eragiten duten faktoreak. 16-24 urteko gazteen artean duela 10 urteko bikoitza erabiltzen da euskara. Kezkatzekoa da, gaurko elebidunek ez dutela atzoko elebidunek baino gehiago erabiltzen euskara. Euskara erabiltzeko gai diren horiek ez dutela duela hamar urte baino gehiago erabiltzen.

Araba, Bizkai eta Gipuzkoako herritar guziek dute euskara jakiteko eskubidea; ez aitzitik, euskara jakiteko beharra. Gaztelania, berriz, jakin beharrekoa da Estatu espainiarreko eremu osoan, baita Araba, Bizkai eta Gipuzkoan ere.
P.B.: Niri ez zait batere gustatzen Espainiako Konstituzioaren artikulu hori, gaztelania jakitea derrigorrezkotzat ezartzen duena. Ez dut uste herritartasuna edukitzeko hizkuntza ofiziala ezagutzearen obligazioa ezarri dakiekeenik herritarrei. Ez zait gustatzen Espainiar Konstituzioak jasotzen duena, eta euskararentzat ere ez zait gustatzen. Nire ustez ez da egokia inor hizkuntza bat jakitera behartzea herritartasuna aitortzeko eta administrazio publikoarengandik zerbitzu publikoak jaso ahal izateko, printzipio bezala. Horrek euskararen beraren eta horrekiko atxikimendua areagotzeko dituen ondorioak ez direla positiboak uste dut. Uste dut galtzeko boleto gehiago ditugula bide horretatik jota, irabazteko baino. Gure hizkuntza komunitatearen indarra ahula da beste hizkuntzarekin konparatuta. Euskararen Legearen inguruan adostutakoa da gizarte elebiduna, herritar elebidunez osatutako gizartea behar dugula; baina hori ez da etorriko berez, pausoak eman behar dira. Nola egiten da hori? Horregatik dago jarrita, esate baterako, derrigorrezko bigarren hezkuntzaren bukaerarako bertako bi hizkuntza ofizialen ezagutza eskuratzea. Ez da eskubide bat, obligazio bat da. Eskubidea herritar guztiek dugu, baina ikasleek euskara ikasi beharraren obligazioa egon badago, hezkuntzara mugatu bada ere. Garbi dago gizarte honen kohesio sozialerako beharrezkoa dela herritar elebidunez osaturiko gizartea izatea, eta helburu hori lortzen ari da belaunaldi berriekin. Herritar elebidunak lautik bat izatetik ehuneko 37,5 izatera pasa gara 20 urtean. Ez dago hazkunde altuagorik ematen duen beste esperientziarik.

 
I.I.: Estatu hizkuntzak legez ezarri dizkigute. Euskal Herriaren hegoaldean denok behartuta gaude espainieraz jakitera; eta iparraldean, frantsesez jakitera; baina, ezin dugu legez inor behartu euskaraz jakitera. Egungo legediaren oinarrian bereizkeria eta desberdintasuna daude. Euskara unibertsalizatu gabe euskararen normalizazioa ezinezkoa baita. Horren aurrean berdintasuna aldarrikatzen dugu: munduko herri, nazio, hizkuntza eta kultura guztiak berdinak dira duintasunean; handiak bezala txikiak ere. Nazio Batuen Erakundeak dio gainerako herrietan bezala, Euskal Herri osoan euskara eskubidea dela, inork kendu ezin diezagukeena eta iraungitze datarik ez duena. Eta oraindik ere gure hezkuntza sisteman gure kultura, hizkuntza eta historia propioak lantzeak mugak ditu. Herri honek ez du ezagutzen bere okupazioaren historia.

14. artikuluak Jaurlaritzaren esku uzten du administrazioa euskalduntzeko prozedura, neurriak eta denbora. Fruituak jasotzeko, legeak ez luke gehiago zehaztu behar?

I.I.: Osakidetzan dezente beranduago jarri zuten abian euskararen plangintza. Ertzaintza berritik hasitako polizia ez da euskal hiztunez osatu. Justizian ez dago eskumenik eragiteko. Eta udal handietan, foru administrazioetan eta Jaurlaritzan euskara ez da lan hizkuntza. Porrota nabarmena da. EH Bilduk herritar guztien hizkuntza eskubideak bermatu, eta euskara lan eta zerbitzu hizkuntza bihurtuko du administrazio osoan: Osakidetzan, Ertzaintzan, Jaurlaritzan, eta Foru eta udal administrazioetan. Herritarren hizkuntza eskubideak bermatzeko, langile publikoek euskaraz eta espainieraz aritzeko gaitasuna izan behar dute. Zerbitzu publikoa emango duten eta administrazioarekin kontratua lortu duten enpresek administrazioaren maila berean bermatu beharko dituzte herritarren hizkuntza eskubideak, eta administrazio publikoaren kontratuetan euskaraz aritzeko gaitasuna ezinbesteko baldintza moduan ezarriko da. Diru-laguntzak lortu dituzten enpresek erakundeak proposatutako hizkuntza irizpideak bete beharko dituzte;  Estatuaren administrazioekin eta Justizia administrazioekin harremanetan jarri eta diagnostikoak egingo dira, euskara plan osoak bidera ditzaten; eta udalerri eta espazio sozial euskaldunak  babestu eta indartuko ditugu, besteak beste.

P.B.: Artikulu hori oso inportantea da. Bide ematen du egin den baino gauza gehiago egiteko. Artikulu horren garapenean, hala ere, bide eman du EAEko administrazio publikoan lanera sartzeko orduan ze lanpostutan izango den euskararen ezagutza beharrezko, eta beste guztietan euskararen ezagutza merezimendu gisa baloratu dela. Horrek eman du bide Auzitegi Konstituzionalak, espreski, bere 1986.eko epaian artikulu horretaz luze jarduten du, eta azaltzen du legeak jasotzen duen horretan ez dagoela ezer esateko. Horrek eman du bide funtzio publikoaren legean perfilen sistema ezartzeko, eta abar. Baina horrek ez du esan nahi euskararen erabilera onargarria bermatuko denik, eta hor kokatzen ditut lehen aipatzen nituen “egin ez direnak”. Herritarrari zerbitzua euskaraz emateko eskubidea gauzatzea joan da. Orain dela hamabost urterekin konparatzea aski da hori ikusteko. Aldiz, gaztelania bezala, administrazioaren lan hizkuntza izateko bide horretan askoz ere pauso txikiagoak eman dira. Defizit nabarmena dago hor, eta hobekuntzarako tarte luze eta zabala uzten duena. Horretarako euskararen legeak trabaren bat jartzen du? Bat bera ere ez. Potentzialitate handia dago administrazioan euskara lan hizkuntza izan dadin. Horretarako neurriak agertu behar dira legean? Nire ustez ez, Euskararen legea ez da horretarako lekua.

Irakaskuntzak ez du euskalduntzen, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako gazte oro ez da euskaraz mintzatzeko gai. Gaztelania, aitzitik, denek dakite. Zer neurri hartu beharko lirateke irakaskuntzan belaunaldi berriak euskalduntzeko?

P.B.: EHEk askotan esaten duzuen zerbait da irakaskuntzak ez duela euskalduntzen. (ironiaz) Bada, eskerrak! A ereduan bigarren derrigorrezko hezkuntza bukatu dutenen artean, ehuneko 86 zen euskararen ezagutzaren hasierako mailara baino iristen ez zena. B ereduan ehuneko 45 inguru ziren; eta D ereduan, ehuneko 25 ziren hasierako maila baino eskuratzen ez zutenak. Hasierako maila hori, eskuratu beharko litzatekeena baino baxuagoa da. Hortik ondorio asko atera daitezke. Batzuk esango dute: “eskolak ez du euskalduntzen, beraz, jar dezagun D eredua jende guztiarentzako”. Bada, D ereduak ez du bermatzen, berez, euskarazko ezagutza osoa. Hor dago datua. Eskolak ez du euskalduntzen, segun eta ze neurritan, baina egin duena izugarrizkoa da. Hezkuntzaren bidez eman den jauzirik gabe non geundeke orain… A eredua, datu horren argitan, gaur formulatuta dagoen bezala gainditu behar den zerbait da, argi eta garbi. Baina kontuz, ez dezagun atera ondorio bezala, hau, ereduz aldatzearekin konpontzen denik. Zergatik? Pertsona baten eta ikasle baten hizkuntza gaitasunean eragiten duen kontu bakarra ez delako zenbateko ikastordu kopurua jasotzen duen euskaraz. Ingurune soziolinguistikoa, erabiltzeko aukera, etxeko kontsumo giroak eta faktore pila bat daude gaitasun horretan eragiten dutenak. Hezkuntzak asko egin du eta asko egin dezake. Gaur gauden egoeran atzo egindakoa baino gehiago egin daiteke; baina eskolak eman dezake eman dezakeena.

I.I.: Euskara jakitea bermatu behar du hezkuntza eta irakaskuntza sistemak; horretarako, oraingo ereduen sistema gainditu eta murgiltze-eredu bakarra abiarazi nahi dugu.  Horretarako, oraingo ereduen eskema gainditu egin behar da eta murgiltze-eredu bakar baterantz joan behar da. Oraingo ereduen sistematik abiatuta, mailaka eta azkar egin behar da. Lehen urrats moduan, aurre-hezkuntzan murgiltze-eredua baino ez da eskainiko. Gainerako hezkuntza zikloetan eta epe ertainean ikasle guztiak euskaldun eleanitzak izatea bermatuko duen eredu bakarra egongo da: Atik Brantz eta Btik Drantz. Eredu horrek malgua izan behar du eta eskolan dagoen gune soziolinguistikoaren ezaugarrietara moldatu beharko du. Marko horretan guztietan atzerriko hizkuntzak nola txertatu egoki diseinatu behar da. Bestalde, helduen euskalduntze alfabetatzeak lagunduko du euskara unibertsalizatzen, beraz, doako bidean jarriko da, asistentzia eta aprobetxamenduaren arabera.

"Autonomia Erkidegoko hedabideetan euskara lehentasunez erabili dadin bultzatuko du Eusko Jaurlaritzak". Legea gora behera, ETB2 da nagusi eduki eta kalitate aldetik.

I.I.: EH Bildutik EITB euskararen normalizazioaren zerbitzura jarriko dugu, euskarazko kalitatezko edukia  sortuko da eta euskararen komunikazio eta ikus-entzunezko sektorearekin elkarlana sakonduko da. EITB taldeko komunikabideek oinarri moduan euskara eta euskararen normalizazioa izan behar dute ardatz, euskara bultzatu eta normaltzeko helburu estrategikoa bete behar dute. Horrenbestez, erdara hutsezko irrati-telebistarik ez da izango. Euskarazko eta kalitateko hezkuntza, informazioa eta entretenimendua izango da taldearen oinarria eta EITB existitzeko arrazoia. Horrek ondorio zuzenak ditu hainbat aspektutan: EITBren lan-hizkuntzak euskara behar du izan, eta beraz, EITBko langile guztiek euskaraz aritzeko gaitasuna izan behar dute, eta hizkuntza profil derrigorrezkoak ezarriko zaizkie duten arduraren arabera. EITBko euskarazko kateek programazio normalizatua eta ikus-entzuleen espektro osoa hartuko duena izan behar dute: seriek, eztabaidak, zinea, kirola, entretenimendua, e.a. Euskarak eta euskal kulturak presentzia normalizatua izango du erdarazko hedabideetan. Saihestuko da euskal hiztunek adierazpenak bietan, euskaraz eta erdaraz, egin behar izatea.

P.B.: Hezkuntzak hizkuntz bilakaera sozialean duen eragina ez da geroz eta handiagoa, baizik eta geroz eta txikiagoa. Eta aldiz, hedabideek, eta komunikazioaren munduak. geroz eta handiagoa. Ikuspuntu horretatik begiratuta, gure kasuan euskarazko telebistak behar du hobekuntza serio bat. Zertarako? Nagusiki euskal hiztunen apetak asetzeko behar besteko kalitatea duen telebista egiteko. Kalitatea apetei so. Euskal hiztunarentzako erakargarri gertatuko dena. Hor ikaragarri dago egiteko. Horrek esan nahi du euskal gizartean euskarazko emisioak izango direla audientzia altuenetakoak? Ez, gehienak ez baitira elebidun. Baina, esan dudana esateak esan nahi du euskal hiztunen artean ere audientzia gehien duena izango direla euskarazko emisioak? Auskalo. Euskal hiztunontzako hizkuntza aniztasuna, elebakar direnentzako baino gehiago da aukera bat esparru gehiagotara eta produktu gehiagotara iristeko. Guk partitu egiten dugu gure kontsumoa euskaraz dauden gauzetan, gazteleraz daudenetan, ingeleraz badakigu ingelerazkoetan. Beraz, ez dut pentsatzen hori izango denik gainontzekoen gainetik jarriko dena euskal hiztun kontsumitzaileen artean. Hori konplikatuagoa da.

Euskararen Lege berri bat behar al dute Araba, Bizkai eta Gipuzkoak?

P.B.: Gaur dugun euskararen legeak oro har, bere horretan, behar besteko markoa eskaintzen du eta behar besteko potentzialitateak dauzka hizkuntza politika aktibo eta eraginkorra egiteko. Azkarrago joateko, eta eragingarriago izateko trabak ez daude legean. Muga horiek gizartean bertan daude. Ez dut uste euskal gizarteak euskararen erabileran eman nahi dituen pausoen atzetik dagoenik euskararen legea.

I.I.: Euskararen Lege berria nahitaezkoa da, euskara euskal herritarron hizkuntza normalizatua izan dadin lortzeko. Estatu espantsionistaren mendeetako inposizioak euskara desagerrarazi edota desegituratu du eskualde zabaletan eta hiriburuetan. Horiek horrela, ezinbestekoa da, batetik, egungo politikak dituen ageriko gabeziak eta ahuleziak gainditzea, euskarari estatus egokia emateko. Eta, bestetik, euskalgintzaren eta eragile guztien indarguneak eta sinergiak bilatzea herri gogoaren bultzada osoa baliatzeko. Azken hogeita hamar urte hauek frogatu dute Euskal Herri euskalduna berrezartzeko, “Pixka bat es mucho”  motibazioak eta elebitasunaren politikak ez dutela balio. Elebitasun sozial orekatuaren, egonkorraren eta iraunkorraren adibiderik ez da munduan. Politika horiek ez dira aski, egungo baldintzatan; globalizazio uniformizatzailearen garaian. Beharrezkoa da, beraz,  hizkuntza politika burujabea, eta euskarari estatus juridiko egokia ematea, hizkuntz politika berria eta lehentasunezkoa bideratzeko. Independentzia behar dugu kultur asimilaziorik ez izateko.